Evdalê Zeynikê di destpêka salên 1800î de li gundê cemalverdî yê Navçeya Tutaxa Agiriyê hatiye dinê.Navê bavê wî Mistefa, bapîrê wî Hesen, kalikê bavê wî Silêman û navê diya wî jî Zeynê bû.
Evdalê ku 110 salan jiya, di 3 saliya xwe de bavê xwe winda kir û ji aliyê diya xwe ve hat mezinkirin.Loma jî bi navê Evdalê Zeynikê (ango Kurê Zeyne) dihat naskirin.
Evdal ji zaroktiyê heya piştî zewacê yekî pir belengaz, feqîr û bêdeng bûye. Çend sal piştê zewacê jî bi vî awayî dewam kiriye. Piştre bi nexweşiyeke pir giran dikeve û şeş mehan ji nav nivînan nikare derkeve. Rojekî jina wî dibîne ku dengekî ecêb ji Evdal tê. Meriv qey dibêje di hundirê Evdal de sîtilek av dikele, wisa dengek jê dertê. Jina wî gazî gundiyan dike dibêje “werin werin Evdal dimire!” Gundî kom dibin, dibînin ku Evdal dike nalenal. Piştre Evdal radibe ser xwe, rûdine, destê xwe dide ber guhê xwe dest bi kilaman dike. Dengbêjiya Evdal ji vir dest pê dike. Êdî diçe çolê bi şevan bi rojan kilaman dibêje. Her çi dibîne li ser kilamekî derdixe.
Taharxan Qelenî yek ji begên kurd ên mezin ên wê demê ye ku di sedsala 19. de li Rojhilatê Kurdistanê jiyaye. Şex Sile helbestvanekî gelêrî yê kurd ê mezin e ku di salên 1800î de ji bo Taharxan dengbejî kiriye. Em Şex Silê ku kurdên Serhatî baş nas nakin, bi saya dîroka me ya jîndar, dengbêjan û ji ber duela ku bi Avdale Zeynikê re kir, tê nas dikin.
Dengbêjê bi nav û deng yê Kurdîstana Rojhêlatê wê demê Şêx Silê bû. Wisa tê behskirin ku Evdal diçe dîvana Taharxan û Şêx Silê heft roj û heft şevan didin ber hev, dikevin lecê. Di dîwana Taharxan de Evdale Zeynkê û Şex Silê dest bi kilaman dibêjin. Herduyan dest bi duelê dikin.
Şêx Silê vegeriya û gotiye:
Evdal mala te şewîtiyo
Ez rojekî destmêja sibê, derketime Kela Misûlê
Min bala xwe dayê, şalûl digot vê bilbilê
Bila em qasek ji kêfê re rûnên, binê siya dara vê sorgulê
Lê dixwîne miqamê Evdalê Zeynikê
Ez ê ji te ra bixwînim, sêsid şêst (360 û 6) û şeş awazê Şêx Silê.
Evdal vegeriya gotiye:
Erê Şêx Silê mala te şewitiyo!
Min ra dibêjin Evdalê Zeynê
Bavê Temo, siyarê Cindî, gula govendê
Şahê dengbêja, şairê rû dinyayê,
Lawo bejna min ne kin e, mêzeke ne dirêj im,
Lê mînanî tak rihana devê geliya, awaz awaz ji êvar da
Îro heftê min temam bû şax davêjim.
Lawo temî wasiyeta min te be, piştê Evdalê Zeynikê
Cimaeta canik û camêra, rûnenê, pesnê xwe nede,
Nebê piştê Evdalê Zeynikê li dinyayê, ez dengbêj im, lê yeman..
Ji ber ku bejna Evdal kurt bû, jê ber vê caran jinan an jî mirovan henekê xwe lê dikirin.
Hinek dibêjin sê roj û sê şev, hinek dibêjin heft roj û heft şev derbas bûye. Lê evdal kilama xwe da dibêje 7 roj. Axir Şex Sile têk diçe û dawiya dawîn de Şêx Silê têkçûna xwe qebûl dike, pesnê Evdal û dengbêjiya wî dide û stûyê xwe li ber Evdal ditewîne. Lê paşê nifir Evdalê Zeynêkê re kiriye.
Evdal lawê Zeynikê ye. Diya wî ev di nava xizaniyê de mezinkiriye. Evdal zarokek taybet bûye. Bala xwe daye neheqî, welatparêzî û dewlemendiya civakê. Gihîştinên xwe kiriye stran. Dilê wî demekê ketiye dengbêj Gulê. Gulê di diwana “Sirmelî Memed Paşa”, de eslê xwe Ermeni an jî nemisilman bûye. Evdal di civatên axa û began de dengbêjiyê dike.
Gula (jina Ermenî) File, dengbêja Sûrmelî Mehmed Paşa ye, li Serhedê bi nav û deng e, ne xercê ti dengbêj û şaîra bûye ku li hemberê wê deng bidin.
Evdalê Zeynikê gava ku bi dewatê û Gulêya Ermenî dihise, ji Cemalvêrdîyê hespê xwe siwar dibe heta êvarê xwe digihîne Xamûrê. Ew û Gulê li dîwana Sûrmelî Mehmet Paşa da sê roj û sê şev dikevin lecê (duel).
Ez ê beşek jê re bêjim. Kilama, “Evdal û Gulê”, gelek dirêj e. Di dawîyê de, gava Gulê li hember Evdal serî datîne wiha dibêje:
“Evdal tu were destê min bigre, emê herin mala me ye
Ezê ji te re daynim orxan û doşegên qedîfe ye
Ezê ji te re çêkim birincê Qerejdaxê bi suzme ye
Ezê ji te re çêkim çotek gorê Kurmancîyê dîzleme ye
Tu ku vegerîyayî, ji te pirs kirin gotin îkrama Gulê çî ye
Bêje îkrama Gulê ji serê heftê û heft bavê min zêde ye …”
Evdal lê vedigerîne, dibêje;
“Wey can Gulê wey can Gulê
Bejin ziravê wek qamûşên devê golê
Çavê reş in bi rengê hubrê
Poz bîvîlnê ji nikulê kewê
Lêdixe sura Qertewînê
Bayê Sîpanê, hewa Bilêcanê
Awaz bi awaz dihejîne
Wey can Gulê wey can Gulê
Evdal, Temo zarokatiyê rê da dîtiye û ev birîye mala xwe. Temo ne lawê wî ye. Di straneke xwe de dibêje wî Temo di daristanekê de dîtiye û ji xwe re xwedî kiriye. Temo dibe sitara Evdal. Temo pê destê bavê xwe digire û “li pey koç û keriyan” digerine. Bijîşkeke Îranî (Doxtor) çavên Evdal sax û derman dike. Lê mixabin Evdal êdî kal e, “Bila mirin hebûya kalbûn tunebûya”.dibêje. Evdal di klamên xwe de xwe wek “Siwarê kuvî, bavê Temo” dide nasîn.Abdal bi gotina “Bavê Temo” nîşan dide ku wî ji zarokên xwe yên din venaqetîne.
Evdalê Zeynikê strana Temo çi dibêje:
Temo lawo derdê min besî min nîne,
Nizanim îro te li min xêr e.
Lawo îro girrek bi lingê min ketiye,
Hetanî tepa serê min dihêre,
Heylo lawo mizgîniya min li te be,
Min berhemek wisa li dinyayê hîştiye,
Heta roja qiyametê li erdê bimîne.
Ew tu car xirab nabe mîna zêr e.
Lawo tirsa min tune ji mirinê, ez ê bimirim,
Piştê min ra tu were herkes rabe
Dewa dengbêjiyê, şairiyê bike,
Wê bêjin xelk li gotin û miqama napirse,
Hekes ê meydanê bide hespê xwe
Û hespê xwe binhêre….
Ew diyar dike ku berhemên wî yên ji bo muzîka kurdî bi stranên gelêrî yên Evdale Zeynikê wek zêr in û dê heta roja qiyametê bidomin.Evdale Zeynikê helbesta xwe da dixwaze ku Temo piştî mirina wî jî li Dengbejiyê bidome
Nayê xwendin Kêfxweş bû ku keça ciwan a malê ku ew diçûn Erziromê ji bo bazirganiyê bi erebeya ga re diçûn Erziromê (Bejna Evdal pir kurt e), bi stranên xwe yên gelêrî beşdarî daweta ku danê êvarê li gund dihat kirin, bi bilindbûna xwe re tinaz dikirin. û li milê keça ku govendînê dibir, bi tiliyên destê wê li "xwin nav neynik a dada" dileyîst, niquti, bi rengekî heyfa xwe hilda.Paşê “De tu li vir.Bila her kes here xéré jı bazara xwe bi.”Bi vê gotinê jî da xuyakirin ku taybetmendiyeke wî ya tolhildanê heye.
Di beytên Evdal de ne tenê taybetiyên sitrankî, di heman demê de taybetmendiyên şewitandinê yên evînê jî hene. Dema meriv kilamên wî dinhêre hin motîf, sembol û peyvên ku pir tên dubarekirin hene: Gulê, Şêx Silê, Temo, quling, kalbûn û korbûn… Piraniya kilamên Evdalê Zeynikê li ser van mijarane.
Evdalê Zeynikê ku bi navê Şahê Dengbêja dihat naskirin, ji begê Eleşkirtê “Sûrmelî Mehmet Paşa” re dengbêjî dikir. Paşê li Kozanê bi wî re beşdarî xebata tepeserkirina serhildana Avşarê bû. Sûrmelî Mehmed Paşa neviyê Îshak Paşayê navdar xwediyê qesra Bazîdê ye.
Di sala 1865’an de dema ku rêveberiya Osmanî ji bo tepeserkirina serhildana Kozanoglû ya Xozana Edeneyê hêzeke mezin a leşkerî dişîne herêma Edeneyê, ji Sûrmeli Mehmed Paşa jî piştgirî xwest.Li ser fermana Siltanê Osmanî, beriya ku bi zilamên xwe re herin Xozanê (Kozanê), ji Stenbolê ji wan re gotin ku “divê hûn derbasî herêma Dersimê nebin, mirovên li vê herêmê hov in!”Lê Sûrmelî Mehmet Paşa yê ku guh nade vê hişyariyê, livê ajotin.Di Dersimê re derbas dibe.Dema dikevin Dêrsimê, berevajî xelkê, pir mêvanperwer e û bedewiya herêmê her kesî matmayî dihêle.Evdale Zeynike piştî vê dîmenê berhema xwe ya Dêrsimê dibêje. Dêrsim bi cewhera xwe hem bandorê li siwaran dike, hem jî ditirsîne.Di vê demê de Evdalê ku di alaya Sûrmeli Mehmet Paşa bû, bi qasî ku di bin bandora Dêrsimê de mabû, ji jinên xwe jî bandor bû.Evdal li ser Dêrsimê jî wiha dibêje:
Dersimê xweş Dersimê
Dilêm loy lo dilêm loy lo
Dilêm lo lo Dersimê xweş Dersimê
Avên çeman u kanyan tên ser me da gime gim
Lu zime zime
Ezê li Dersima jêrin rasti sê zerya hatime
Yeka tirke yeka kurmance yeka eceme
Bextê we da me birano, wana bi avirê ava ez kustime
Dilêm lo lo dilêm lo lo
Dilêm lo lo dilêm yar yar
Dema Sûrmelî Mehmet Paşa bi 400 siwarên xwe ve çû Xozanê (Kozanê), Evdal jî bi xwe re bir.Piştî tepeserkirina serhildanê zêdetirî 50 hezar Tûrkmen û Kurd ji cih û warên wan hatin derxistin û gelek ji wan jî hatin şûrkirin.Nexweşiya kolerayê yekser piştî şer derket.Ligel gelek leşkerên Artêşa Osmanî, Memed Paşa jî zêdetirî 300 siwarî hebûn.Yanî hem jî li aliyê şikestî trajediyek mezin rû da.Helbestvanê kurd ê mezin Evdal û helbestvanê tirkmen ê navdar Dadaloğlu ku li wir bê hay ji hev dîtine, ev bûyera trajîk kirine destan.
Wey Xozanê birîneke ku li ser zeynike xwîn dibe.Piştî serhildana Xozan, Sürmeli Mehmet Paşa û piraniya zilamên wî li ber hewayê nesekinîn û nexweş ketin.gelek dema ku dibêjin germ û malaria dişkênin.Sûrmeli Mehmet Alî Paşa jî li Xozanê (Kozanê) diçê ser dilovanîya xwe.Tê gotin ku Sûrmeli Mehmet Alî Paşa di encama gez kirina ejderhayê (Marekê mezin) de mirîye.
Evdal ser Xozanê wusa dibêje:
Wey xozanê
Xozandaxê lê lê lê li ber topê ye
De kalmastê birano ji bextê min ali ber topê ye
Heyla di binyê da zare zara pezkuvi
Weyla vê xozanê lê lê lı me yanda
Heyla mın di sımbêl reşa palık bada
Eyşan Xanımê dıgo Memed Paşa mı ji tera nego
Berê xwe nede xozanê
Serê sibê hetani nivro sêsid xortê eş, ira ser piştê hespa canê xwe da
Dilêm yar yar Dilêm yar yar
Dilêm yar yar wey xozanê
Vê xopana xozanê bişewite li devê dalê
Bayê samê anye qira siyara, mina qia sal”
Eyşan xanımê digo memed paşa mı ji tera nego
Berê xwe nede xozanê
Çarsid siyarê kut e berê xwe daye xozanê, jê heftê hev vegeryaye malê
Dilêm yar yar Dilêm yar yar
Dilêm yar yar wey xozanê
Kurdê Kozanogulları û Turkmenê Avşar (bi rastî 50 hezar kes) di şerê Derwîş Paşa û Kazasker Ahmet Cevdet Paşa de têk çûn;Sirgûnî herêmên Çukurova, Heleb, Çîyayê Kurmanc, Amed, Bursa û Qeyseriyê hat kirin.Ozan Dadaloğluyê ku li hemberî vê têkçûn û perçebûna Kozanogullariyan di nav kesên sirgûnkirî de bû wiha dibêje;
Derwêş Paşa wilayet şewitandin,
Gûlên welatê me tev gemar bûne
Me reş li xwe kirin û eniya xwe avêtin
Hema ku me zêr bi dest xist, zîv bû tûnc.
Dadalê min ji min re dibêje bigirî
Ev dinyaya bêbawer çi ye?
Hezar mêrxasên mêrxas
Niha jiyan zor e
Li vir tiştekî balkêş heye ku, Hinek dibêjin Kozanogullariyên ne Kurd in.Lêbelê, Doktor Celîle Celîl ku li ser Kozanogullari lêkolînê dike, daxwaznameya begê Xozanê (begê Kozanê) Silêman Beg bi rêya Konsolosxaneya Stenbolê ji Wezareta Derve ya Rûsyayê re şandiye, di Arşîva Dewletê ya Rûsyayê de dibîne.Di daxwaznameyê de bi kurtasî tê gotin ku Kozanogullariyên Kurd in û li herêma ku lê dijîn serbixwe ne, serweriya Osmaniyan qebûl nakin û wekî din wê serî hildin. Ji ber ku ev ne mijara me ye, em derbas dibin.
Bermahiyên vê karesatê bi tena serê xwe ji herêmên cuda vegeriyan herêma Serhedê.Evdale Zeynike di nav wan kesan de ye ku bi tena xwe vedigerin.Ji 200 kesî nêzî 50 kes ji Kozanê vegeriyan.Evdal di wey xozane stran de ev buyer aniye ziman. Her çiqas ev dem derbas bûye jî, Destana Evdale Zeynikê ya Kozanê (Wey Xozanê) îro jî di nav gel de zindîtiya xwe diparêze.
Nêzê heştê saliya xwe korbûn tê serê Evdal. Lê paşê tê zanîn ku ava reş hatiye ser çavên wî. Di vê demê de bi qulingeke baskşikestî re dema xwe diborîne. Kalbûn û korbûna xwe gilî dike û ji kurê xwe Temo re dibêje kû bila destê wî bigire û bigerîne. Bi mirina Zor Sûrmelî Mehmed Paşa derd û perişanî li ser serî wî kom dibin. Jixwe korbûn jî di wê demê de rastî wî tê. Di dawiya emrê wi de çavên wî ji nû ve vedibin. Ji vir şûn de pirê û jiyana xwe ji dest dide. Li ber sikratê gazî kur û neviyên xwe dike, kilamên herî jê hez dike dibêje bi wan dide gotin û bi wan dide jiberkirin. Wesiyet dike ku bi taybetî kilamên wi yên «Xweş Dêrsim e û Wey Xozanê” bira neyên jibîrkirirn.
Piştî mirina Sûrmelî Memed Paşa, Evdal dikeve rewşekî din. Feqîrtî, belengaz dibe stirî li ber wî; ew dike nake heta mirinê xwe jê xelas nake.
Feleka xayîn bi wê jî namîne her du çavan jî jê distîne, wî dike ber destan… Evdalê ku heta wê demê di dîlan û dîwanan de kilamên evîndarî û mêranyê dibêje diçe û yekî din dikeve şûnê. Ew êdî sibe êvar ji derdê xwe re, di halê xwe de digirî û dilorîne.
Evdalê Zeynikê xizanîya xwe wusa dine ziman:
Evdal go Temo lawo, berxê ez bavê te me
Dengbêjê Surmelî Paşa ez bi xwe me
Dilê min bûye kela derdan û kulan, pir bi xem e
Ji mirina Memed Paşa vir de ez şerpeze me
Wey kaliyê, wey koriyê
Xudê xirab bike kalaniyê
Welle Temo lawo mirin çêtir e ji feqîriyê
Heyla lawo, vê felekê nizam çima li bavê te ha kir
Berxê min lawo, emrê bavê te nêzîkî heyştê sal kir
Bavê te li Xozanê yekî mîna Memed Paşa wunda kir
Di dawiya emrê min de felekê barê feqîriyê li min bar kir
Wey kaliyê, wey koriyê
Xudê xirab bike kalaniyê
Welle Temo lawo mirin çêtir e ji feqîriyê(1)
Evdal û qulingê baskşikestî
Taybetmendiyeke wî ya ku wî ji dengbêjên dinê cude dike jî ev e: Wî kilamên xwe hemû ji ber xwe derdixist tu carî kilamên tu kesî nedigot. Ango aşiqek bû. Îlham dihat dilê wî, wî jî digot.
Bêguman heke wî jî berhemên xwe, kilamên xwe yê bêhejmar binivisiya; wê wekî Ehmedê Xanî, Melayê Cizîrî, Fêqiyê Teyran bihata nasîn û di wêjaya Kurdî de cihekî pir girîng bigirta. Lê mixabin ew di wêjeya devkî de sereke bû. Berhemên wî nehatin nivîsîn, ji ber ku teyîb tune bû nehatin qeydkirin û em ji dengê wî jî bêpar man.
Ev kilam jî bi xêra serê dengbêjên piştî wî gihîştine me. Meriv dikare bi hêsanî bibêje ku Evdalê Zeynikê, bi dengbêjiya xwe, bi meqam û şêwaza xwe dibistanek li Serhedê ava kir. Dengbêjên piştî wî gişt di bin bandora wî de man, û bi heman terz û meqamê kilam gotin. Li Serhedê, li Ermenîstanê û devdorên van herêman gelek dengbêjên navdar ên wekî Şakiro , Reso, Şeroyê Biro, Evdilkerîm, Karapêtê Xaço rasterast kilamên Evdal gotine. Bandora Evdal li ser van pir berbiçav e. Ango ev dengbêj, xwendekarên dibistana Evdalên Zeynikê ne, herçiqas ji van gelekan Evdal nedîtibe jî.
Evdal bi hezaran stranên dengbêjiyê diafirîne. Mixabin pirraniya wan êdî nayên bihîstin. Celadet Elî Bedirxan dixwaze stranên Evdal tomarbike. Ji dengbêjê navdar Ehmedê Fermedê Kîkî alîkarî dixwaze lê pir bisernakeve. Ji ber ku zû koçe dawî kir, jiyana wî têrê nake
Stranê Evdalê Zeynikê hinek ev in:
- Wey Xozanê, Dîber, Şêx Ronî, Hayê li min, Lo Mîro, Lê Axçik Canê, Sincarî Talo, Ezê ji teyra teyrekî hur im, Evdal u Şêx Silê, Minê Li Hafa Nexşê Nexşîwanê, Dêrsime xweş Dêrsime, Heyla Wayê, Evla Begê Mîrê Zirav, Hekîmo, Evdal Kor e, Qulîng li serê me ha neke, Wey kali yê wey korîyê, Evdal kore rê nabîne, Eyşo rabe çirê vêxe, Roj di Qolîbaba da welgerya (Kazoyê Garisya), Haylê Metê, Rabe Rabe û Ezê bi diharê Qelenyê diketim (dema şerê 1885-1890)
Ahmet Aras di pirtûka xwe ya bi navê Evdale Zeynikê de wiha dinivîse:
“Evdal xwedî hêzeke mezin a teswîrkirinê bû. Civat ji Evdal gelekî bandor bûbû. Her bedewî û her bûyera ku didîtin, dikir mûyek. Pevçûnên eşîrî, revandin, xwînxwarî bi her mijarê re dihat kirin. Şêweya wî pir balkêş e. Evdal, Lyada û Ew wek Homerosê Kurdan tê naskirin, li gorî helbestvanê kevnar ê Yewnanî Homeros, ku tê gotin ku nivîskarê Odessa ye. Sedema vê hevsengiyê jî ew e ku Homeros li peravên Deryaya Spî digeriya, hunera xwe dikir, jêhatîbûna xwe nîşan didan û jêhatiya xwe derdixistin holê.Homeros jî helbestvanekî kor bû.Di edebiyata yewnanî de jî cihekî girîng digire.Bi Evdal re gelek tişt hene.Evdal jî li wilayetên Agirî, Qers, Îdir, Mûş, Erzirom, Wan, Diyarbekir, Dêrsim ku em jê re dibêjin Serhat, geriyaye û çûye Mûsil, Îran û Rûsyayê jî, beşdarî şerê evîndaran bûye û her tim bi ser ketiye.Evdal di 70 saliya xwe de nexweş ket û kor bû.7 sal kor bû.Sedema ku Evdal dişibin Homeros jî ev e.Her du jî li erdnîgariya ku lê dijîn bûne efsane."
Ji aliyê Yaşar Kemal ve wek Homerosê Kurdan dihat binavkirin.Dibêjin Evdalê Zeynêkê ku Yaşar Kemal jê re dibêje bavê min ê ramanan, ji ber ku heta 30 saliya xwe bi cotkarî û dirûnê re mijûl bûye, yek peyv jî nexwendiye.Piştî şîrovekirina xewna ku di sî saliya xwe de dîtibû, nexweş ket û bi mehan ji nav nivîn an derneket.Dûv re, mirovan dest pê kir ku fêm bikin ku melodiyên ku wî di nav nivînan de di dema saxbûnê de digotin mizgîniya helwestek bûn ku heya wê rojê nehatibû bihîstin."Û ji wê rojê û pê de Serhad Dengbêj dibistana xwe heta roja me ya îro kir. Piştre çavên wî kor dibe û hêdî hêdî ji civatên dewlemendan tê derkirin.
Dema Evdale Zeynîke di nav nivîna mirinê de bû, kurê wê jê pirsî: "Bavu em gazî mela bikin?"
Evdale Zeynikê dibêje: “Na lawê min, bavê te mirovekî bêguneh e”. Ji ber ku ew bawer dike ku ew bêguneh e, ji wî re mela ne hewce ye.
Li gor neviyê Evdalê Zeynikê Emerê Zeynikê ku di sala 1913an de wefat kiriye, Evdale Zeynikê 110 sal jiyaye. Hinek dîrokna dibêjin, Evdal 113 sal jiyaye.
11ê Adarê 2024
Facebook Yorum
Yorum Yazın