Tunceli ‘Gaxan’ etkinlikleriyle renklendi

Tunceli Belediyesi’nin organize ettiği etkinlikte halk, yörede yeni yılın gelişi nedeniyle geleneksel olarak Aralık ayının son haftasında yapılan ve kaybolmaya yüz tutmuş “Gağan” geleneğini canlandırdı.

Geleneğe göre yaşlı bir adam ve gelin kılığına giren bir erkek ile onlara eşlik eden bir yardımcı ve yüzü siyaha boyanmış bir kişi, sokaklarda gezerek halkın yeni yılını kutladı.

Seyit Rıza Meydanı'nda devam eden etkinlik, halka lokma dağıtılmasıyla sona erdi.

Areye Kay Tiyatro Grubu üyesi Yılmazcan Şare, gazetecilere yaptığı açıklamada, Gaxan geleneğinin kadim kültürler arasında yer aldığını söyledi.

Gaxan'ın kaybolmaya yüz tutmuş bir gelenek olduğunu belirten Yılmazcan Şare, “Gaxan oyununda dört karakter vardır. Bunlardan birincisi yaşlı karakter, ikincisi kadın kılığına girmiş bir erkek, üçüncüsü eşya taşıyan biridir. Dördüncüsü ise yüzünü siyahlara boyamış olan karekterdir. Her karekterin de kendisine göre bir anlamı bulunur. Gaxan geleneği 21 Aralık'ta başlayan ve 5 gün süren bir inançtır. Yeni yılı karşılama eski yılı uğurlama anlamı taşır” dedi.

Kal Gaxan geleneği?

undefined

Kal Gaxan; Dersim cografyasında Alevi- Kırmanclar tarafından kutlanan (Sivas, Dersim, Erzincan, Bingöl, Muş) günümüze kadar gelebilmiş eski bir gelenektir.

Gaxan kelimesinin kökenine ilişkin net bir bilgi olmasa da Xan (eski) Kırmancki/Zazaca’ da yılın son ayına verilen isimdir, “Kal” ise Kürtçe’de yaşlı anlamına gelir.

Kal Gağan; eskinin uğurlanması ve yeni gelen yıla merhaba anlamı bu çağrışımı yapıyor.

Kal Gağan; Aralık ayının üçüncü haftasında başlar ve Ocak ayının ilk haftasına kadar sürebilir.

Salı gününden başlayıp üç günlük oruç tutulur. Üç günlük orucun anlamlarından biri de kışın çetin geçirilecek olan üç ayın haber verilmesidir.

Pir, Mürşit ve Dedelerin olduğu yerler de Cem’ler bağlanır.

Çocuklar sabah erkenden kalkarlar, en güzel elbiselerini giyinerek Khal Khek (İhtiyar Adam) eşliginde hediye toplamaya giderler. Toplu bir şekil de, habersizce her evin kapısına giderek: “Gaxanê Şıma Bımbarek Bo” (Gağanınız kutlu olsun) diye selamlar ve şarkılar eşliğinde Kal Xek oyununu oynarlar ve hediyelerini alırlar. Hediyeler daha çok badem çekirdeği, ceviz, kuru üzüm, kayısı kurusu, un ve benzeri şeyler olur.

Akşama kadar toplanan yiyecekler köyün bir evinde pişirilir, geri kalanlar da yoksul ailelere dağıtılır. Genel de undan yapılan yemeklerdir. Zerfet adı verilen hamur, yağ ve sarmısaklı ayrandan oluşan yemek pişirilir ve yenir. Evlerde ise Pesare (bir tür çörek) ve dane (bugday) pişirilir. Dane bir kısmı yenir ve çocuklara dağıtılır bir kısmı ise ipliğe geçirilerek hayvanların bulunduğu ağılın direklerine asılır.

Uğranılan evlerde Kal Xek oyunu oynanır. Oyunun aktörleri yaşlı adam kılığına giren “Kal”, bayan elbiseleri giydirilmiş gençlerden biri olan eşi “Fadike” ve onları korumakla yükümlü yüzünü soba kurumu, isi ile siyaha boyamış “Arap” adı verilen karakterdir.

Tanınmayacak derece de kendilerini özenle giysi ve kostümlerle kamufule ederler. Kal Xekin; koyun yada keçi kılından yapılan ak ve uzun sakalı, eski elbiselerden oluşan kostümü, omuzunda heybesi, elinde asası ve tesbihi bulunur.

Kal Xek’in eşi rolündeki Fadike; gözleri dışında yine tanınmayacak şekilde giydirilir. Etek ve eşarp giydirilerek tanınması önlenir. Arab/Arapta yüzünü sobalardan elde edilen kurum ile siyaha boyar ve elinde deyneği bulunur. Arab? olarak nitelenen korumacı kişinin görevi; uğradıkları evlerde gençleri kovalayıp Fadikê’nin kaçırılmasını önlemek ve sonrasında Fadikê’nin bulunmasına ve Khalo Khekin yanına getirilmesine yardımcı olmaktır.

Bulunduktan sonra hediyeler toplanır ve köy evlerinin ziyaretine devam edilir. Evlerenerek gelin olarak ayrılan kız kardeş, hala, teyzeler (Zeyi) ziyaret edilir ve onlara yaptıkları işlerden dolayı şükran duyulur.

Para Zeyi: Evlenerek evden ayrılan bayanların hakkı anlamına gelir. Evlendiklerinde toprak gibi haklar istemeseler de bu gibi günler de altın, hayvan vb. gibi değerli hediyeler kendilerine verilir.

Eski bir Dersim, Alevi geleneği olan Kal Gaxan bir paylaşım törenidir aynı zamanda.

Yoksul olan aileler ve çocukları mutlu etmek, dayanışma, paylaşım ve eski yılı neşeli bir şekilde uğurlayıp yeni yıla güzel bir başlangıç yapmak amacı taşır.